POLİS
Polis, Türkçede “Kent/Şehir Devleti” olarak geçer.¹ Birçok köyün bir araya gelmesiyle oluşmasından ötürü synoikizm (köyler birliği) de denilmektedir.² Çoğunlukla tepelerin eteklerinde ya da kıyılarda bulunmuşlardır. Tepelerdeki kentler genelde Anadolu’da, ovalardakiler ise İtalya’nın özellikle Sicilya bölgesinde görülmüştür.³ Genellikle liman veya akropolis (Yüksek şehir) merkezlidirler.⁴ Akropolisler de dini hayatın merkezidir. İçerisinde tiyatrolarla birlikte kale, kıymetli arazi parçaları, ekilebilir alanlar, sığınma bölgeleri de bulunmaktadır.⁵
Siyasal, adli, yasal, dini ve sosyal bakımdan diğerlerinden bağımsız oldukları için her bir polis; ayrı bir devlet gibi hareket etmiş ve diğer polislerle ittifaklar yapmıştır.⁶ Binden fazla polis arasında en önemlileri Atina, Sparta, Korint, Thebes, Syracuse, Aegina, Rodos, Argos, Eretria ve Elis’tir. En büyüğü ise Sparta’dır.⁷
Bu yapılanma, Yunanistan’dan önce Mısır ve Mezopotamya’da görülmüştür.⁸ Komşu köylerin birleşmesiyle birlikte politik bir yapılanma halini almıştır.⁹ Polisler, şehir devleti ya da sadece kentsel alan olarak görülmemelidir.¹⁰ Diğer antik kent-devleti modellerinin aksine oligarşi ya da demokrasiyle değil, isonomi ile yönetilmişlerdir. Bu yönetim şekli, özgür yurttaşların yasa önünde eşitliği ilkesine dayanır.¹¹
Halk; asil toprak beyleri, köylüler ve tüccarlar olarak sınıflandırılmıştır. Kadınlar ve köleler, toplumunun dışındadır.¹² Kadınlar da çocuklarına aktarabilecekleri bir vatandaşlık hakkına sahiptir fakat bununla ilişkili aktivitelere dahil edilmedikleri görülmüştür. Askeri ve politik alanlarda dışarıda tutulmuşlardır.¹³ Dinsel açıdan ise durum farklıdır.¹⁴ Kadınlar birçok ayine katılabilmiş hatta kimi zaman resmi statülerde bile yer alabilmişlerdir.¹⁵
Polislerin öne çıkan elemanları tapınaklar, agoralar ve surlar olmuştur. Agoralar farklı yapılara sahiptir. Bu kelimenin kökeni “bir araya gelmek, toplanmak” anlamındaki fiile dayanmaktadır. Kutsal mekandan sayılırlarken aynı zamanda kamusal, ekonomik ve politik merkez olarak da görülmüşlerdir. Ticari hayatın merkezi olmuşlardır. Mahkeme, yarışma ve çeşitli toplantı gibi sebeplerle tercih edilmiş fakat bunların dışında önemli kişilere açık tutulmuşlardır.¹⁶
Yunan dini, çok daha eskiye dayanır ve polis tarafından bulunmamış, devralınmıştır.¹⁷ Polisin ortaya çıkışı, tapınakların yapılması ve dinsel festivallerin toplumsal organizasyonunun oluşmasıyla ilişkilendirilmiştir.¹⁸ Ortaya çıktığı dönemde dinin çok güçlü olmadığı, zamanla güçlendiği görülmüştür.¹⁹ Rahiplerle gerçekleştirilen, polisin memurları tarafından düzenlenen ve tüm vatandaşlara açık olan festivallerde kahramanlara ve tanrılara tapılınılmıştır. Polis dininin temeli, bu aylık ve yıllık festivallere dayandırılmıştır.²⁰ Toplumsal ve dinsel aktiviteler birbiriyle ilişkilidir. Atina’da meclis toplantısının açılışının kurban eşliğinde olması buna örnek olarak verilebilir. Polisin gelişimiyle birlikte yeni kültler politik kurumlarla doğrudan ilişkili hale gelmiştir. Meclis binasında Zeus, Hestia ya da Athena’nın kültü bulunmaktadır. Atina’da demokratik anayasının bir tanrıçayla temsil edilmesi gibi durumlarla soyut politik kavramların tanrılaştırıldığı da görülmüştür. Polis kültüne en yakın sayılabilecek kült ise aile ocağı tanrıçası Hestia’dır.²¹ Tapınak, kutsallığının yanısıra sığınak olarak görülen bir mekandır. Oraya sığınan kimse, suçlu olsa dahi hem bireysel düşmanlarından hem de resmi memurlardan korunmuştur.²² Bununla birlikte din, polisin temel yapısını oluşturmamıştır fakat bu alanı ayıran doğrudan bir yapı da yoktur.²³
KAYNAKÇA
¹ Parker 2004: G. Parker, Soverign City The City-State through History, London, 32.
² Işık, E. Ö. (2008). Theory and practice: Socio-political and philosophical dynamics in the evolution of the grid- plan in Ancient Greek cities (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
³ Toynbee, A. (1967). Town-planning in the Ancient Greek World. Ekistics, 24 (145), 445-448.
⁴ Cartwright, Mark. “Polis.” Ancient History Encyclopedia. Ancient History Encyclopedia, 06 Jun 2013. Web. 24 Jan 2019. Agora (http://famouswonders.com)
⁵ Bernard, P. (1982). An Ancient Greek City in Central Asia. Scientific American, 246 (1), 148-159.
⁶ Cartwright, Mark. “Polis.” Ancient History Encyclopedia. Ancient History Encyclopedia, 06 Jun 2013. Web. 24 Jan 2019.
⁷ Cartwright, Mark. “Polis.” Ancient History Encyclopedia. Ancient History Encyclopedia, 06 Jun 2013. Web. 24 Jan 2019.
⁸ Pomeroy 2004: S. B. Pomeroy, A Brief History Of Ancient Greece: Politics, Society and Culture, New York, 14.
⁹ Berktay 1983: H. Berktay, Kabileden Feodalizme, İstanbul, 1983: 171.
¹⁰ Parker 2004: G. Parker, Soverign City The City-State through History, London, 32.
¹¹ Vernant 2002: J. P. Vernant, Yunan Düşüncesinin Kaynakları, çev. H. Portakal, İstanbul, 24.
¹² Thomson 1997: D. Thomson, Siyasi Düşünce Tarihi, çev. A.Y. Aydoğan, İstanbul, 89.
¹³ Hansen 2004: M. H. Hansen – T. H. Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, New York, 131.
¹⁴ Burkert 1985: W. Burkert, Greek Religion, Cambridge, 242-246.
¹⁵ Jones 1999: N. F. Jones, The Associations of Classical Athens: The Response the Democracy, Oxford, 123-33.
¹⁶ Canatan, K. (2017). Batı kenti. K. Alver (Ed.), Kent sosyolojisiiçinde (ss. 79-98). Konya: Çizgi Kitabevi.
¹⁷ Parker 1996: R. Parker, Athenian Religion: A History, Oxford, 284-327.
¹⁸ Parker 1996: R. Parker, Athenian Religion: A History, Oxford, 284-327.
¹⁹ Hansen 2004: M. H. Hansen – T. H. Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, New York, 131.
²⁰ Hansen 2004: M. H. Hansen – T. H. Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, New York, 132.
²¹ Hansen 2004: M. H. Hansen – T. H. Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, New York, 133.
²² Thukydides 1.126.10-11.
²³ Hansen 2004: M. H. Hansen – T. H. Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, New York, 132.
Aliağaoğlu, A., Özkan, O., (2020), Antik Yunan Kentlerinin (Polis) Kentsel Ekoloji Perspektifiyle Değerlendirmesi. Doğu Coğrafya Dergisi 25(43), 1-12.
Özgönül, Mehmet. “Antik Yunan'da Polis'in Ortaya Çıkışı.” Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2019. Agora